TDK'NİN İLLETİ

ÂYET-İ KERÎME

Ey Peygamber! Dinlerine uymadıkça Yahudiler de Hrıstiyanlar da senden asla hoşnut olmayacaklardır.

Bakara, 120.

HADÎS-İ ŞERİF

Dünya tatlı ve caziptir. Allah sizi dünyada egemen kılacak ve nasıl davranacağınıza bakacaktır. Dünyadan ve kadınlardan sakının.

Müslim, Rikak, 99.

SÖZÜN ÖZÜ

Bir düşünce için ölümü göze almak, kendini feda ediş değil; hayatı anlamlandırmaktır.

İsmet Özel

Kategori : / DİL KALESİ

Okunma Sayısı: 2416

Yazar: C.Yakup Şimşek

TDK'NİN İLLETİ

(TDK’den Bir Düzine Hata – 25)

TDK’nin resmî İnternet sitesinde hizmete sunduğu lügatlerde tespit ettiğim hataları bir yılı aşkın bir zamandan beri TDK'DEN BİR DÜZİNE HATA başlıklı seri makalelerimde izah ediyorum. Büyük Türkçe Sözlük, Sesli Türkçe Sözlük, Kişi Adları Sözlüğü, Terim Sözlükleri, Türk Lehçeleri Sözlüğü, Türkçede Batı Kökenli Kelimeler Sözlüğü, Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü, Eş ve Yakın Anlamlı Kelimeler Sözlüğü, Ekonometri Terimleri Sözlüğü, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü linkleriyle açılan sayfalarda tertip, imla ve noktalama hatası, cümle düşüklüğü, açıklama yetersizlikleri vb. kusurlar hakikaten düzine düzine… Ben de bu hataları düzine düzine tespit edip yazmayı bir vazife saydım.

Bu lügatlerin yer aldığı İnternet sitesi, TDK’nin verdiği bilgiye göre 26.09.2006 tarihinden bugüne (21.03.2011) kadar 53555035 kez ziyaret edilmiştir. Demek ki elli-altmış milyon vatandaşımız, TDK’nin bu hizmetinden faydalanırken dizi dizi dil hatalarıyla karşı karşıya…
Şu ana kadar bulduğum yaklaşık üç yüz adet hatanın çoğu Türkçede Batı Kökenli Kelimeler Sözlüğü’nde idi. Bundan dolayı o lügate “TDK Lügatlerinin Hatalar Şampiyonu” adını takmıştım.

Şampiyonun sitedeki yeri birkaç aydır TDK tarafından kapalı tutuluyor. (Levhası var ama dükkân kapalı.) Zannediyorum, tamir ve bakımını yapıyorlar. Kuvvetle muhtemel ki buna bendeniz vesile oldum. (Lügatlerinde yüzlerce hata bulup bunları yazılarımda mevzu ettiğimi TDK’ye bildirmiştim. TDK’den Prof. Ş. Halûk Akalın imzalı teşekkür yazısı aldım. Makalelerimin heyetler tarafından incelenip değerlendirileceği belirtiliyordu.)
Kendi adıma memnuniyet verici…

Türkçede Batı Kökenli Kelimeler Sözlüğü’nün bakım ve tamiri ne zaman bitecek, bilemem. Fakat TDK’nin de bilmediği bir şey var: TDK hataları Türkçede Batı Kökenli Kelimeler Sözlüğü’ne münhasır değil; TDK'nin hataları, daha önce de belirttiğim gibi, “Demâdem artar, eksilmez, tükenmez, bî-nihâyetdir.”
Alın, size TDK’nin en çok ziyaret edilen Güncel Türkçe Sözlük ve Büyük Türkçe Sözlük’ünden bir düzine hata daha…

TDK’nin İlletli, Sebepli, Nedenli, Gerekçeli Hataları

Güncel Türkçe Sözlük’te Madde Başı Hataları

Güncel Türkçe Sözlük’te “sebep” ana maddesi altında verilen “Birleşik Sözler” şunlar:
“sebep bilimi, ağırlaştırıcı neden, ağırlaştırıcı sebep, hafifletici sebep, mucip sebep, mücbir sebep, sudan sebep, savaş sebebi, varlık sebebi”…
Bu sözlerin arasında “ağırlaştırıcı neden” ne arıyor acaba? İçinde “sebep” geçmemesine rağmen “sebep” li sözlerin arasına girmesi, dağdan gelip bağdakini kovarcasına “sebep” kelimesini dilimizden dehlemeye koşturan şu haddini bilmez “neden” in hâlâ gözünün doymadığını gösteriyor.
Daha mantıklı bir sebebi varsa onu da ancak TDK bilir. Varsa tabii...

Sonradan anladım ki TDK’ye ve “neden” kelimesine burada biraz haksızlık etmişim: Meğerse Güncel Türkçe Sözlük’ümüz “sebep” ana maddesi altında yeri yokken “neden” li bir söze yer verdiği gibi, “neden” ana maddesi altında da – yine yeri yokken – “sebep” li bir söze (ağırlaştırıcı sebep) yer vermiş…
Ama ben şuna karar veremedim: Bu yanlışlık, TDK hataları için ağırlaştırıcı bir sebep mi, yoksa hafifletici bir sebep mi?
Kurumlular bu hatalarına muhtemelen bir “sudan sebep” bulurlar…
***
Güncel Türkçe Sözlük ve Büyük Türkçe Sözlük’te Noktalama Hataları
Güncel Türkçe Sözlük “ağırlaştırıcı neden” sözüne örnek olarak Murathan Mungan’dan aldığı cümleyi şöyle nakletmiş:
“Böyle bir suç işlendiğinde, aşkın ağırlaştırıcı nedenleri ne kadar hafifletici neden sayılır, bilmiyorum."
TDK bir yandan Yazım Kılavuzu’nda “Metin içinde zarf-fiil ekleriyle oluşturulmuş kelimelerden sonra virgül konmaz.” diyor, bir yandan da kendisi – yukarıdaki cümlede olduğu gibi – bu dediğine uymuyor: Nitekim bu cümlede geçen “işlendiğinde” kelimesi bir zarf-fiil eki (-diğinde) ile teşkil edilmiş fakat kendisinden sonra virgül konmuştur.

Güncel Türkçe Sözlük aynı örnek cümleyi “hafifletici neden” maddesinde de vermiş ve yukarıda belirtilen hatayı tekrarlamış. Aynı yanlışlar Büyük Türkçe Sözlük’te de vatandaşların karşısına çıkıyor. Tabii ki hata yekûnu da dörde çıkıyor…
***

Güncel Türkçe Sözlük ve Büyük Türkçe Sözlük’te Açıklama Hatası
Güncel Türkçe Sözlük, içinde “sebep” geçen “Atasözü, deyim ve birleşik fiiller” arasında verdiği “sebep olan sebepsiz kalsın” bedduasını şöyle açıklamış:
“herhangi bir kötü duruma yol açanlar için kullanılan bir ilenme.”
Bu açıklamadan tatmin olamadık: “Sebepsiz kalmak” da başlı başına bir tabir olmalıydı ve farklı bir manası bulunmalıydı. Nitekim TDK, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü’nde geçen “sebepsiz kalmak” tabirini “yoksul bir duruma düşmek” diye izah etmiş… H. Fethi Gözler’in “sebepsiz kalmak” tabiri için yaptığı açıklama da bu yönde: “İmkânları daraldığı için geçim durumu zorlaşıp yoksul hâle gelmek.”
Mademki “sebepsiz kalmak” TDK’ye göre “yoksul bir duruma düşmek” demek; o hâlde “sebep olan sebepsiz kalsın” bedduasının açıklaması şöyle olmalıydı:
“herhangi bir kötü duruma yol açanların yoksul hâle düşmeleri için kullanılan bir ilenme.”
Aynı yanlış açıklama Büyük Türkçe Sözlük’te de karşımıza çıkıyor.
***

Güncel Türkçe Sözlük ve Büyük Türkçe Sözlük’te Açıklama ve İfade Hataları
Güncel Türkçe Sözlük, içinde “sebep” geçen diğer bir kelime grubu ve bir askerlik tabiri olan “savaş sebebi” ni açıklamak için şöyle bir ifade kullanmış:
“Ülkeler arasındaki çeşitli sebepler yüzünden savaş ilanına yol açan olay veya konu.”
Bu açıklamada lüzumsuz söz var: “Çeşitli sebepler yüzünden” kaydının ibareye kattığı, atılması hâlinde ibareden eksilttiği hiçbir şey yok…
Aynı ifade ve açıklama hatasına Büyük Türkçe Sözlük’ü ziyaret ettiğimizde de muhatap oluyoruz.
Doğru ifade şöyle olmalıydı:
“Ülkeler arasında savaş ilanına yol açan olay veya konu.”
***

Güncel Türkçe Sözlük’te “gerekçe” kelimesinin hukuktaki manalarından biri şöyle açıklanmış:
“Bir yasanın önerilmesi ve hazırlanmasında, yasa tasarısının hazırlanış ve maddelerin düzenleniş sebepleri.”
Bu tarifte virgüle kadar olan kısmın ibareye kattığı, atılması hâlinde ibareden eksilttiği hiçbir şey yok…
Bence tarif şu iki şekilden biri olmalıydı:
A) Bir yasanın önerilmesinin ve hazırlanmasının sebepleri.
B) Bir yasa tasarısının hazırlanış ve maddelerin düzenleniş sebepleri.
***

Aynı kelimenin hukuktaki diğer manası için şu tarif verilmiş:
“Mahkeme kararlarında, kararın dayandığı yasal ve hukuksal sebeplerin gösterilmesi.”
Öncelikle “gerekçe” nin isim türünden bir kelime olduğunu hatırlayalım. Başka dillerden gelmiş olan ve Türkçede isim olarak kullanılan birtakım kelimeler, geldikleri dilde fiil manası taşırlar. Bunlar Türkçede fiillerin -mak / -mek veya -ma / -me eklerini almış şekilleri (T. mastar Fr. infinitif İng. infinitive) gibi kullanılırlar:
talim: öğretme, alıştırma
mukayese: karşılaştırma, kıyaslama
tekerrür: tekrarlanma
entegrasyon: bütünleşme
provokasyon: kışkırtma vd.
Gelgelelim “gerekçe” kelimesi böyle değildir ve fiil manası taşımaz. Bu sebeple onun tarifi bir hareketi değil, maddi veya manevi bir varlığı anlatmalıdır.
Dolayısıyla tarif şöyle olmalıydı:
"Mahkeme kararlarının dayandığı kanuni ve hukuki sebepler."
***

Büyük Türkçe Sözlük'te Eksik Madde: İllet
Güncel Türkçe Sözlük’te madde başı olarak yer alan, beş (5) manası bulunan ve “illet etmek, illet olmak, köstebek illeti” gibi sözlerde geçen “illet” kelimesini TDK’nin İnternet sitesinde hizmete sunduğu Büyük Türkçe Sözlük’te aradığınızda şu karşılığı görüyorsunuz:
“Söz bulunamadı. Aşağıdaki sözlerden birini mi aramak istediniz?”
“Hayır!.. Ben ‘illet’ i bulmak istiyorum…” diye tekrar arıyorsunuz; yine aynı karşılığı alıyorsunuz ve illet oluyorsunuz.
TDK’nin ifadesiyle “Türkçenin bütün söz varlığını bir araya getiren ve ortak bir veri tabanında kullanıma sunulan Büyük Türkçe Sözlük, yazı dilimizin söz varlığının yanı sıra bütün bilim, sanat ve spor terimlerini, yer adlarımızı, kişi adlarımızı, bölge ağızlarımızdaki ve kaynaklarımızdaki sözcükleri, deyimleri içermektedir. Büyük Türkçe Sözlük, anlamını öğrenmek istediğiniz herhangi bir sözün; ölçünlü dilde veya ağızlarda kullanılan sözcük, deyim, terim, özel ad olup olmadığına bakmadan tek veri tabanında arama yapma imkânı sağlamaktadır.”
Yine onların verdiği bilgiye göre “Büyük Türkçe Sözlük’te söz, deyim, terim ve ad olmak üzere toplam 616.767 söz varlığı bulunmaktadır.”
616.767 kelime içinde “illetli” var ama “illet” in kendisi yok… Ne illetmiş ama!..
TDK lügatlerine İnternet yoluyla nispeten ucuz yoldan bakmış oluyoruz ya, aklıma şu hikmetli söz geldi:
“Ucuzdur, vardır illeti; pahalıdır, vardır hikmeti.”

Yazar: C.Yakup Şimşek	21-03-11
E mail: c.yakup_simsek@dogrulus.com Yazar Hakkında Bilgi ve Diğer Yazıları		Tweet

Yorumlar: 1

İhsan Efendioğlu
Sebep, Neden, Sorun			Tarih : 22-03-11
Hocam; yazılarınızda yanlış olan ile doğru olanı bir arada göstermeniz, yapılan hataları net görmemizi sağlıyor, çok istifade ediyoruz. Sizin gibi bir dil ustasının yazısına yorum yaparken de çok çekiniyorum. İnşallah doğru cümleler kuruyorumdur. Kolay gelsin.